Gần đây, một MC kiêm nghệ sĩ, đồng thời là đạo diễn của nhiều bộ phim ăn khách tại Việt Nam, đã vướng vào một cú “vạ miệng” trên mạng xã hội đúng dịp lễ lớn. Ngay sau đó, báo CAND có bài ví von sự “vạ miệng” ấy như một “nốt trầm” lệch pha, rồi cuộc tranh luận bùng lên. Nhiều người còn cho rằng đây có thể là khởi đầu của một dạng “đấu tố” trong kỷ nguyên Internet ở Việt Nam.
Những tranh luận đó khiến mình tò mò và tìm bài báo để đọc, đọc lại bài viết của người nghệ sĩ, lướt qua vô số bình luận gay gắt và cả những phân tích từ các “chuyên gia” mạng. Với mình, đây là một trải nghiệm xã hội thú vị. Nhưng điều làm bản thân mình ngạc nhiên không chỉ là cuộc tranh cãi, mà là việc rất nhiều người chưa đọc kỹ cả bài báo lẫn status gốc, vẫn tranh luận hăng say. Ngạc nhiên hơn nữa: có không ít người đọc hết cả hai bên rồi, nhưng lại coi nhẹ tầm quan trọng của ngôn từ, của dụng ý đằng sau ngôn từ và trong trường hợp này, cả vai trò của người nghệ sỹ hay người có sức ảnh hưởng.
Với mình, một bài viết, một status tưởng chừng vu vơ, hay một nội dung được chia sẻ công khai, chưa bao giờ chỉ là những dòng chữ đơn giản. Ẩn sau ngôn từ luôn là ý định, góc nhìn, và cả sự toan tính – dù người viết có nhận ra hay không. Ngôn từ chưa bao giờ chỉ là vài con chữ đặt cạnh nhau cho có nghĩa.
Nhà văn Tô Hoài từng cho rằng “Ngôn ngữ là chiếc áo của tư duy.”, trong sự kiện này, mình nghĩ: ngôn từ giống như quần áo của tư tưởng. Người bình thường có thể mặc xuề xòa. Nhưng với nghệ sĩ, người nổi tiếng hay KOL, mỗi câu chữ là một bộ trang phục trình diễn – lệch một chút thôi cũng đủ bị soi.
Ngôn từ – chưa bao vô tư hay ngây thơ
Ngôn từ không bao giờ trung lập. “Thẳng thắn” với người này có thể là “thô lỗ” với người khác. “Một tí thôi” với người viết chỉ là đùa, nhưng người đọc có thể thấy bị xúc phạm.
Hãy hình dung ví dụ có một KOL thời trang đăng lên mạng rằng “Phong cách này hơi quê mùa”. Với họ, đó chỉ là một câu nói vui. Nhưng với một nhóm người theo dõi, câu nhận xét này lại như một gáo nước lạnh tạt vào sự tự ái.
Hoặc ví dụ một ca sĩ gọi fan bằng biệt danh “em bé”. Trong cộng đồng fan, đó là lời gọi thân thương. Nhưng khi đặt cạnh vài scandal, lập tức nó bị biến thành một cách nói mang hàm ý coi thường hay nhục dục. Và thế là tranh cãi bùng nổ.
Vội vàng – cái bẫy của thời “bắt trend”
Mạng xã hội ngày nay là dòng chảy liên tục. Nội dung được sản xuất từng phút, từng giây. Ai cũng muốn nhanh, muốn kịp “trend”. Nhưng càng vội, càng dễ sai.
Một diễn viên từng nhanh nhẩu đăng tải “Dịch bệnh đã đến quận 1, rồi sẽ lan tràn đến quận 3, quận 5, quận 7” trong thời điểm dịch Covid-19 đang bùng nổ, nghệ sỹ này kêu gọi mọi người sử dụng một loại khẩu trang thông minh để bảo vệ sức khỏe nhưng lại không đúng với những khuyến cáo của Bộ Y tế trước đó về các loại khẩu trang nên dùng, dẫu xuất phát từ ý định tốt mong muốn cảnh báo mọi người, tuy nhiên vì không tìm hiểu kỹ thông tin cũng như nội dung đăng tải không rõ ràng, không có cơ sở khoa học kiểm chứng. Chia sẽ này sau đấy vấp phải rất nhiều bình luận phản ứng, dự luận phản đối và cuối cùng người nghệ sỹ này phải đóng phạt và xin lỗi công khai trên mạng. Lời giải thích sau này, nhiều khi không còn ai muốn nghe nữa.
Ý định và cách hiểu – hai hành tinh khác nhau
Hãy hình dung một tình huống giả định thế này, một người nổi tiếng có thể viết: “Tự do cá nhân là quan trọng nhất”. Trong đầu họ, đó là lời nhắn nhủ sống thật với chính mình. Nhưng vài giờ sau, nó có thể bị hiểu thành một tuyên bố chính trị. Truyền thông nhập cuộc. Những “nhà sáng tạo đói drama” lao vào khai thác. Status từ chỗ cá nhân trở thành đề tài công kích, để câu view, câu like.
Người nổi tiếng, KOL, influencer có trong tay “quyền lực mềm”, nhưng họ không thể kiểm soát cách công chúng tiếp nhận. Và chính ở khoảng cách giữa ý định và cách hiểu ấy mà mọi rắc rối nảy sinh.
Chuẩn xác – không phải để hoa mỹ, mà để giảm rủi ro
Mình luôn tin rằng, không chỉ nghệ sĩ hay người nổi tiếng, bất kỳ ai dùng mạng xã hội cũng cần viết chuẩn xác. Nhiều khi không cần hoa mỹ, chỉ cần rõ ràng. Có thể sẽ có nhiều người đọc không thích, nhưng ít nhất họ không hiểu nhầm.
Ngôn từ chuẩn xác giúp đem lại:
- Sự truyền tải đúng ý – không để người khác tùy tiện suy diễn thêm.
- Khả năng tạo niềm tin – cho thấy người viết có trách nhiệm.
- Khả năng bảo vệ bản thân – tránh khủng hoảng không đáng có.
Và đôi khi, không viết gì lại là lựa chọn sáng suốt nhất. Có những lúc im lặng còn mạnh mẽ hơn một câu chữ hay một tuyên bố hớ hênh.
Biên tập – lớp áo giáp cuối cùng
Nhiều nghệ sĩ, người ảnh hưởng nghĩ chỉ cần viết nhanh, đăng sớm, thể hiện cá tính. Có người còn thích giữ nguyên sự thô ráp để chứng tỏ mình thật. Nhưng mình cho rằng,quá trình này điều quan trọng hơn cả chính là tự biên tập. Đọc lại. Cắt bỏ. Chọn từ. Rồi tự hỏi:
- Người không ưa mình sẽ hiểu câu này ra sao?
- Người không biết bối cảnh sẽ nghĩ thế nào?
- Có drama nào đang nóng mà câu chữ của mình dễ bị liên hệ không?
Biên tập chính là tấm áo giáp là pháo đài cuối cùng. Nếu câu chữ không qua nổi chính sự nghi ngờ của bản thân, đừng vội bấm nút đăng. Tránh được một cơn bão, đỡ mất công gỡ rối sau này.
Một chữ sai – có thể làm lung lay sự nghiệp
Người nổi tiếng hay KOL đều biết, sự nghiệp của họ đứng trên nền uy tín mà họ mất công gây dựng nhiều năm, không nhiều người có thể nổi tiếng sau một đêm, mà nó đền từ công sức cho một quá trình lâu dài. Tuy nhiên, một chữ sai có thể làm sụp cả nền móng ấy. Ngược lại, một câu chữ chuẩn xác có thể giữ lại niềm tin.
Trở lại câu chuyện vị nghệ sĩ với những bộ phim ăn khách, nay trở thành tâm điểm tranh cãi. Mình tin là, với kinh nghiệm nhiều năm trong môi trường giải trí khốc liệt, anh đủ bản lĩnh để biết nên viết gì và viết lúc nào. Nhưng có lẽ, ẩn dưới một lời tưởng niệm tưởng chừng vô hại, đôi khi lại là một tính toán sai về thời điểm hoặc một dụng ý nào khác dành cho một bộ phận khán giả nào đấy. Và như thế, bài học lớn nhất không phải là “vạ miệng”, mà là sự cẩn trọng với từng con chữ cho từng thời điểm phù hợp.
